Hundre prosent

Klaus Sonstad

Ein tanke slo meg da eg opna oppdrags-konvolutten og såg bilete av lua hans Ivar Aasen, raud som ein trøndersk låvevegg: Akryl? Hundre prosent akryl? Det skulle tatt seg ut. Akryl-Aasen på tokt for eit Noreg i språkleg forståing med seg sjølv. Ikkje mykje landsmål og folkeånd i akryl. Ull frå gamalnorsk sau, sikkert; ursau. Ursau-ull-lua hans Ivar. Nynorskens eigen nissefar.

Som ung visste eg godt kven Ivar Aasen var: Han var ein veg inn til deg. På ungdomsskulen fekk eg topp karakter i nynorsk. Eg likte å skrive nynorsk. Det fall meg lett. Men målungdommen på gymnaset fekk aldri mi støtte, sjølv om eg hadde lyst. Dei var nerdar. Såg rare ut. Hundre prosent utanfor. Eg ville ikkje dit. Torde ikkje. Ville vere trygg i den store gjengen. Men du torde. Du følgde ikkje flokken.

Vi vart vener først, og du sende lange brev til meg – på nynorsk. Fortalde om Ivar Aasen og Aasmund Olavsson Vinje. Om korleis språk og identitet hang saman. Om kjærleikens vingard og trua på det gode i menneska. Eg svara som best eg kunne. På bokmål. Og kjende meg fattig. Hundre prosent ryggradslaus. Feik.

Sidan vart vi saman, reiste på sydentur. Leigde mopedar og farta rundt. Utan hjelmar. Nordmenn i Syden treng ikkje hjelmar. Heime i Noreg er mopedkøyring livsfarleg. På Serifos (Sifnos … Skofelos?) fekk vi vinden i håret og sola i fleisen. MC Heavens Angels. Du og eg. Alltid slik. Du. Så eg.

Eg hugsar ho sa på vaklande engelsk, gamlemor med smykka og ringane på øya Skofelos (eller var det Serifos … Sifnos?), då eg sto med ein skinnande hovudskallering i hendene og vurderte kjøp: «Hunderd prosent nikkel! Hunderd prosent nikkel!».

Skulle nesten tru det var gull og edelsteinar ho snakka om. Eller var ho berre hundre prosent ærleg? Ville ho åtvare meg: Skiten er full av...skit. Ikkje kjøp. Sjå på kjærasten din, ho er skeptisk. Eg sa «I’ll take it», og ga gamla pengane. Mikke Mus-pengar. Drakmer. Og snudde meg mot deg. Solbrun. Smilande. Du forsto ikkje heilt kva eg ville med skalleringen, kva eg ville bevise. Du smilte skeivt, moderleg og vaksen og fekk meg usikker. Du fekk meg alltid usikker. Hundre prosent usikker. Barnsleg. Umoden. Du hadde peiling på Aasen, eg sto att langt nedi dalen. Eg putta ringen i lomma. Du strauk meg fornøgd over kinnet og gjekk mot mopedane.

Det du ikkje visste, var at eg skreiv dikt. Dikt etter dikt som aldri vart lesne opp. Dikt der eg sleppte meg laus, skreiv som eg burde ha skrive. Dikta er borte for meg no, dei har ramla av lasset. Nokre linjer er alt som er att:

Eg søv /  men eg er likevel vaken / Fragment av fortid blandar seg med notid og framtid. / Du kjem imot meg. / Eg får ikkje puste. / Kavar med hovudet. / Ser deg. Ser deg. / Eg. Får. Ikkje. / Puste. / Plutseleg er du borte vekk. / Eg søv. / Pustelaus.

Sjå kor ung eg var. Sjå kor herleg pretensiøs. Det er så lenge sidan no. Sidan alt. Ingen feriar varer evig. Mopedane vart innleverte. Far vel Sifnos (Skofelos … Serifos?). Far vel, min kjære. Takk for eit vakkert ferdaminne.

Eg fekk nyleg eit brev i posten. Med eit bilete av lua hans Ivar Aasen. Eg tenkte straks på deg.

Du skriv på bokmål du òg, no.

Raude topphuer på Ivar Aasens tid

Raude topphuer har eldgamle tradisjonar, og museumsstyrar ved Herøy Kystmuseum, Håvard Hatløy, meiner denne typen huer kan sporast attende til antikken. Eitt er i alle fall sikkert: Sunnmørspresten Hans Strøm omtalar «røde, franske huer» alt i 1762, og då treng ein ikkje å undre seg over at bondesonen Ivar Aasen etterlet seg ei slik hue.

Raude huer med og utan topp var utbreidde i Noreg heile 1800-talet. Blar ein i Christian Tønsberg si bok Norske Nationaldragter frå 1852, finn ein raude huer mange stader: Sunnfjord, Valdres, Gudbrandsdalen, Røros, Selbu, ja, til og med på Sunnmøre. Topphuene var strikka.Desse raude hovudplagga var òg handelsvare, og frå og med 1805 veit vi at det vart laga strikkehuer på Nes – no Åndalsnes – i Romsdal. Då kom nemleg fargar Halvar Ophus frå Østerdalen og kjøpte hus på Nes. Han dreiv både veveri og fargeri, og i 1804 opplyste han at han hadde strikkemaskin for huer.

Halvor Ophus var haugianar, og saman med trusfellen Daniel Arnesen kjøpte han garden Mjelva eit par kilometer oppe i Romsdalen. Her heldt han fram med veving, farging og huestrikking, og det sette sitt preg på klesbunaden til folk. Thorvald Johannes Owren, f. 1824, skriv i minna sine frå Molde: «Ovennævnte Tid [1830-åra] kan kaldes Rødhuernes Tid, da Bønderne og de lavere Lag af Bybefolkningen brugte Tophuer af høirød Farve, med grøn eller spraglet Kulør paa den opbrettede Kant omkring Hovedet. Det var et vakkert Syn at se de ofte pakfulde Gader med Folkehobens skinnende røde Tophuer. Modsætningen til Kvindernes Hovedbekledning i mørke Farver, hvilke forandredes til lysere, efterhvert som Rensligheden tiltog».

Det var mange konkurrerande produsentar i landet. Ole Andersen Mjelva, som flytta frå Mjelva til Drammen i 1813, var på Romsdalsmartnan med «Gudsord og røde toppluer» kvart einaste år frå 1827 til 1840. Slik var det nok på alle marknader rundt om i landet. Kor tid og kvar Aasen kan ha kjøpt hua si, veit vi ikkje. Eitt er i alle fall sikkert: Hua hans er strikka, ho er lita, og ber preg av å vere velbrukt. Nedste del er strikka vrangt, medan på øvre del er det retta som er synleg.

Bjørn Austigard
Førstekonservator NMF
Romsdalsmuseet

Om den raude topphua til Ivar Aasen

Frå Ivar Aasens dagbøker

G u l d b r a n d s d a l e n .
Klædedragten er net; Mandfolkene gaae med røde Huer og med Trøier eller saakaldte Overvester, der have samme Snit som en Kjole.

5. oktober 1876
Idelig Korrektur. Til Hr. Holm 22 dl. En Tophue: 32.