Natt til 20. mars 1840

Gro Dahle

Han ligg vaken. Tredje timen no. Fjerde timen. Femte. Han følgjer med på klokka. Strekk armen sin ned av og til og tek henne opp. Klokka. Fem minutt, ti minutt. Tjue. Han er klam på føtene. Klam på ryggen. Vende seg rundt. Sveitt i puta. Snu puta. Vende seg ein gong til. Snu dyna. Over på ryggen. Over på sida. Kanskje det er betre å ligge på magen, kanskje armen slik. Nei, men slik? Vende seg om att og om att. Berre å få sove litt, berre å få sovne inn. Berre ei lita stund. Ein liten blund. Berre litt. Berre denne svevnen, berre denne kvila som no kjendest så langt unna. Han ser for seg heiene og åsane der heime. Trea. Enga. Huset der heime. Tel tal heilt til to tusen tre hundre og fem. Men det er nærmast umogleg å finne roa. Umogleg å trakke opp stigen i tankane. Ein stige inn i svevn og draum og kvile. Berre å få lukke auga ei kort stund utan å hakkast opp av den lyden. Berre å få vere i fred utan den lyden hakkande i øyra. Den lyden.

Det er den klokka si skuld. Det er den klokka som tikkar hol i kvila, tikkar natta i tusen bitar, tikkar i stykke stilla. Ho er der attmed senga, klokka han fekk av kapteinen, ho ligg der på golvet rett ved høgre sengebein. Om han let handa kjenne etter, så finn han klokka med det same. Den verdifulle klokka han fekk av  kaptein Daae i går. Fin er ho, sikkert og visst, klokke av sølv, eit sylinderur av beste merke. No tikkar klokka fram sekund for sekund frå urverket, slår spikar etter spikar inn i natta. Korleis skal han kunne sove med tida tikkande slik rundt og rundt hovudet. Korleis skal han klare å roe seg då, finne att vegen inn i svevnen. Han kan ikkje eingong hugse korleis han pla sovne, korleis han vanlegvis gjorde det utan klokke ved senga. Utan at ei klokke ropte namnet hans kvart einaste sekund. Ivar Ivar Ivar. Lyden plantar seg gjennom golvet og opp sengebeinet, opp gjennom madrassen, søkk gjennom lakenet og puta og putevaret og inn i skallen på ham, rett inn i skallen. Tida høgg med ein liten hammar, høgg og høgg, meislar inn kvart sekund inn i bein og brusk. Der og der og der og der. Kvart kvite sekund. Kvar blenk.

Plutseleg set han seg opp. Før han rekk å tenkje, før han klarer å samle seg, sit han der på sengekanten, halvt i svime, halvt medvitslaus. Han bøyer seg fram, strekk seg ned mot golvet, famlar langs senga. Finn klokka, kjenner det kalde metallet mot fingrane, tek henne og legg henne i sokken sin, pakkar henne inn, først i sokken, så sokken i skoen, så skoen i buksa, så heile bylten inn i ulljakka. Så legg han tøyet inn i skapet, og til slutt stengjer han skapdøra. No får det vere stilt. No får det vere nok.

Men det er ikkje nok, klokka held fram. Tikkinga er framleis i rommet. Tikk tikk tikk tikk. Ein kniv i mørkret. Ein tagg. Ein torn. Frå no av vil tikkinga alltid vere der, alltid følgje ham. Aldri heilt stille. Aldri fred å få. Aldri kvile. Aldri fri frå klokka. Ho er inga lykke, tenkjer han og sukkar. Vender seg over på sida, legg puta over øyret og armen over puta. Den fine gåva frå kapteinen. Den fandens sølvklokka. Til lags åt alle kan ingen gjera. Det er no gamalt og vil så vera, tenkjer han. Ingen vits å lukke auga no. Snart vil det lysne av dag i gardinene.

Lommeur på Ivar Aasens tid

Ein pendel svingar att og fram heilt regelfast. Dette vart oppdaga kring 1500, og dermed var urverk drivne med fjær oppfunne. Det viste seg nokså fort at slike ur kunne flyttast utan at det endra på tidsmålinga. Alt kring 1550 fanst det kuleforma lommeur. Med eit balansehjul i staden for pendel, let det seg gjere å laga flate ur som høvde godt for ei vestelomme. Dermed var lommeuret slik vi kjenner dei frå 1800- og 1900-talet eit faktum.

Før 1800 var det ikkje mange som hadde bruk for slike lommeur. Men for dei som var på reise og som skulle nå ei gudsteneste eller eit møte på tinget, var det praktisk å ha. I eit arveskifte etter ein korporal frå Romsdal i 1808, får vi vite at hans «Lommeuhr» var taksert til seks riksdalar, om lag det same som verdien av ei ku. Til samanlikning vart eit slagur i same skiftet taksert til berre to riksdalar. Det var altså ikkje alle og einkvar som kunne ha eit slikt lommeur.  

Det er ikkje ofte ein finn klokkeslett oppgjevne i gamle dokument, men i samband med messefald, altså avlyste gudstenester, kan ein i kyrkjeboka finne opplysningar som dette: «Da klokken vare 12 slett og bare 3 personer havde indfundet sig, blev der messefald».

Etter at det midt på 1800-talet kom i stand dampskipsfart på kysten og i fjordane våre, auka behovet for å vite nøyaktig tid. Båtane frakta folk, varer og ikkje minst post, og dette kravde regularitet. Dei som stod midt oppe i dette arbeidet, hadde behov for driftssikre urverk.

Den 19. mars 1840 fekk Ivar Aasen eit lommeur i sølv av kaptein Ludvig Daae på Solnør. Aasen var huslærar på Solnør gard frå 1835 til 1842, og det er tydeleg at kapteinen sette pris på huslæraren sin. Men dette kan ikkje vere klokka han fekk i gåve, for på ei reise i oktober 1843 skriv han i dagboka: «Mistet mit Lommeuhr og en Pennekniv formodentlig ved Tyverie». Det heiter frå gammalt at alt som ikkje er stole og brunne, kjem til rette att. Men det gjorde ikkje klokka, så Aasen hadde sikkert rett i mistanken sin. I desse åra er han stadig på reise, og utan klokke må han har vore nærast hjelpelaus. Så når han i 1859 fekk eit «Lommeuhr istandsat», må det vere ei klokke han har kjøpt. Også denne er i sølv, og ho varde livet ut.

Bjørn Austigard
Førstekonservator NMF
Romsdalsmuseet

Om lommeuret til Ivar Aasen

Frå Ivar Aasens dagbøker

19. mars 1840
Faaet et sølvlommeuhr hos Captein Daae.

18. oktober 1843
Mistet mit Lommeuhr og en Pennekniv formodentlig ved Tyverie.

24. desember 1851
Ildebefindende stundeviis. Indbydelser fra Sexe og Sundt. Faaet den nye Udgave af norske Folkeæventyr. Kjøbt et Cylinderuhr.

28. oktober 1882
Hos Uhrmageren. Notits fra Malling om Navnebogen. Overladt A. Hovden 20 Kr.

DAGBOG PAA EN REISE TIL BERGEN OG UNDER OPHOLDET SAMMESTEDS, I SLUTNINGEN AF JULI OG BEGYNDELSEN AF AUGUST 1841
En Stund forhen havde jeg den Lykke at træffe H- i Raadstuealmindingen og faae tale en Stund med ham. Denne Samtale, der desværre kun varede lidt over et Kvarteers Tid, anseer jeg for et af de interessanteste og lykkeligste Punkter af mit Liv; blot med denne, syntes mig, var min Reise til Bergen lønnet. Jeg erindrer fra min hele foregaaende Tid kun saare faae Samtaler, der have været mig til saamegen Fornøielse og Nytte. Kun i saadanne Øieblikke føler jeg mig ret inderligen tilfreds og lykkelig; jeg finder mig da ophøiet over Tidens Pinagtighed, hævet til et høiere, et virkeligt Liv, saaledes som Aanden i sit Inderste forlanger det.